Je hebt een hoofd dat altijd aan het denken is en zoekt een time-out voor al je gedachten. Is er een eenvoudige manier om te leren mediteren en afstand te nemen van je gedachten? Ik heb jarenlang te maken gehad met een hoofd vol gedachten, twijfels, onzekerheden en mentale overbelasting. Door veel te oefenen met mediteren en te studeren bij ervaren meditatieleraren heb ik een praktische manier gevonden om mijn hoofd te kalmeren. Mijn persoonlijke ervaringen deel ik graag zodat je thuis of op retraite kunt leren mediteren.
Laat je inspireren door deze complete gids over mediteren met 11 onderwerpen.
De volgende onderwerpen komen in dit artikel over mediteren aanbod:
- Waarom zou je leren mediteren?
- Het effect van mediteren
- Hoe kun je leren mediteren?
- Beginnen met mediteren
- Beste moment om te mediteren
- Hoe lang duurt een meditatie?
- Waar kun je het beste mediteren?
- Wat doe je tijdens het mediteren?
- Wat is het grote voordeel van mediteren?
- En als het mediteren niet lukt?
- De beste 13 tips om te leren mediteren op een rij
1. Waarom zou je leren mediteren?
Dat is de belangrijkste vraag. Waarom zou mediteren je helpen bij het ontspannen van je mind? Die vraag hebben veel wetenschappers zichzelf gesteld. Toen mediteren en mindfulness vanuit het oosten naar het westen kwamen, gingen steeds meer mensen oefenen. Ook het volgen van retraites werd steeds interessanter. Maar wat was het effect van al dit mediteren? Daar is de laatste jaren veel onderzoek naar gedaan. Tijdens mijn werk bij het Radboudumc Centrum voor Mindfulness bestudeerde ik verschillende onderzoeken over de relevantie van mediteren en mindfulness. Dit nationaal expertisecentrum voor de toepassing en wetenschappelijke evaluatie van mindfulness heeft inmiddels heel veel kennis vergaard over alle effecten van mediteren. Een van de onderzoekers is Dirk Geurts. Deze psychiater heeft het effect van mediteren op ons brein bestudeerd.
2. Drie effecten van mediteren:
- Mediteren vergroot je aandacht, je wordt minder snel afgeleid in je brein en blijft makkelijker in het moment.
- Door de meditatie leer je netwerken in je brein te gebruiken die passen bij een bepaalde situatie. Je reageert daardoor op een manier die beter aansluit bij de feitelijke gebeurtenis.
- Je kunt beter omgaan met je emoties en laat je er niet door meeslepen
Deze effecten heb ik zelf ook ervaren. Zowel thuis, bij mijn werk en in het samenzijn met vrienden of familie word ik regelmatig geconfronteerd met uitdagingen. Als er iets gebeurt, observeer ik de situatie vanuit redelijkheid en rust en kom ik tot een passende reactie. Ik handel niet vanuit een automatische piloot. Ook lukt het me steeds beter om mijn concentratie te bewaken in het moment. Ook heb ik geleerd écht aanwezig te zijn, bijvoorbeeld in contact met mijn zoon. Luisteren, elkaar aankijken en zonder oordeel aanwezig zijn, dat leidt tot zoveel mooie momenten samen. En als ik word overvallen door lastige emoties, ben ik me ervan bewust dat ze tijdelijk zijn en ik me er niet mee hoef te identificeren. Ik observeer wat er gebeurt en neem acties die effectief zijn.
Het mediteren heeft ontzettend veel positieve invloed gehad op mijn nachtrust.
Het waarom van mediteren wordt niet alleen beschreven door wetenschappers. Over de hele wereld vertellen monniken en nonnen over de heilzame werking van mediteren. Sommige zenmeesters en boeddhistische leraren zoals de Dalai Lama en Thich Nhat Hanh mediteren al van kindsaf aan. Deze ervaren monniken weten als geen ander waarom het zinvol is te leren mediteren.
Meditatie is niet om te ontsnappen aan de maatschappij, maar om terug te keren naar onszelf en te zien wat er aan de hand is. Als dat eenmaal gezien wordt, moet er gehandeld worden. Met mindfulness weten we wat we moeten doen en wat we niet moeten doen om te helpen.
zenleraar Thich Nhat Hanh
Ook helpt mediteren tegen gevoelens van angst. Econoom Saskia Kalb deed er onderzoek naar en schreef er een boek over. Ze had ernstig te lijden onder haar angsten en wilde het omzetten in iets positiefs. Op die manier wilde ze andere mensen helpen. Het werd een boek dat ze zelf graag had gelezen toen ze dertig was. “Wat me veruit het meeste heeft geholpen, buiten de psychoanalyse, zijn de filosofie en het boeddhisme. Die leerden me mijn angst te relativeren. Het boeddhisme was voor mij fijn, omdat het zegt: angsten komen binnenwaaien en gaan ook weer weg, als eb en vloed. Verder leerde Saskia dankzij mediteren te accepteren dat die angst of dat verdriet er gewoon is. En het besef dat het ook weer over zal gaan. Haar ervaringen met angst en mediteren deelde ze in het dagblad Trouw.
Door te mediteren leer je gedachten en emoties te bekijken zonder daar een label op te plakken.
Saskia Kalb, schrijfster en econoom
3. Hoe kun je leren mediteren?
Je hebt verschillende manieren om te beginnen met mediteren. Je kunt ervoor kiezen een introductie ochtend te volgen bij een boeddhistisch instituut, een handboek te lezen, podcasts te kijken, online cursussen of samen te oefenen tijdens een dag retraite voor beginners. Ik heb mijn eerste ervaringen opgedaan tijdens een open ochtend van een zen instituut. Ik herinner het me nog als de dag van gisteren. Door alle retraites die ik heb georganiseerd en mijn actieve beoefening van mindfulness en mediteren is het een eenvoudige gewoonte geworden, maar dat was in het begin wel anders.
Die eerste paar minuten mediteren waren zo heftig! Ik zat in een groep met zo’n vijftien mensen en we kregen de opdracht om in gedachten tot tien te tellen. Dat was alles. Bij elke in- en uitademing een tel. Mijn hoofd ontplofte! Mijn brein was zo gewend hyperactief te zijn, dat alles in mij in de weerstand ging. Ik was mentaal de weg kwijt en deed er alles aan mijn eerste meditatie beoefening te torpederen. Even dacht ik eraan weg te lopen uit de meditatieruimte, maar gelukkig was de lijdensweg niet al te lang. Na een paar minuten oorlog in mijn hoofd was de meditatie voorbij.
Ik begrijp nu waarom leren mediteren niet vanzelf gaat.
Je brein is miljoenen jaren oud en gewend bezig te zijn met dreigingen en gevaar. Je moet immers op tijd vluchten als de leeuw eraan komt. Dankzij je alerte brein ga je gevaar zoveel mogelijk uit de weg om je kans op overleven te vergroten. Zo blijft ‘je soort’ in stand en kan de mensheid overleven. Maar nu de leeuwen niet meer in je tuin lopen en je ook niet meer hoeft te vechten voor een maaltijd heeft je brein tijd over. En toch zoekt het nog steeds naar dreiging en situaties die negatieve impact op je hebben. In basis is je brein dus negatief ingesteld. Daarom ben je de hele dag bezig met het beoordelen en veroordelen van situaties in je leven. Vaak veel negatiever dan nodig of waar is.
Mediteren helpt je om die soms zinloze gedachten tot rust te brengen.
Maar dat vraag wel om een stevige inspanning. Jouw overbelaste, denkende brein gaat niet zomaar in de relax stand. Dat vraagt om oefening waarbij je leert mediteren. Vergelijk het maar met spieren die je traint om topsporter te worden, dat heeft tijd en aandacht nodig. Door jarenlange training kan ik nu zonder moeite zitten en mediteren. Mijn brein is getraind en gewend aan deze mentale status van leegte en ontspanning. Die beoefening van mediteren geeft me nu vertrouwen en rust. Zoals zenmeester Thich Nhat Hanh het noemt: ‘de weg vinden naar het eiland in jezelf’. Op mijn eiland is het inmiddels altijd rustig en kalm.
Leren mediteren en oefenen heeft mij veel gebracht.
Na mijn eerste kennismaking met mediteren heb ik me geoefend door verschillende retraites bij te wonen, cursussen te volgen en heel veel thuis te oefenen. Dat is uiteindelijk het allerbelangrijkste. Je kunt honderden boeken lezen over mediteren, maar het gaat erom dat je zelf oefent. Als je een goede sporter wil worden, moet je ook trainen. Soms heb je er geen zin in of geen tijd, dat overkomt mij ook regelmatig. Maar zolang je blijft oefenen wordt het steeds makkelijker en persoonlijker. Ontwikkel je eigen manier van mediteren door te leren volgens een pad dat bij jou past.
Door te oefenen in een groep ontstond een nieuwe verbinding met mezelf en de mensen in mijn omgeving.
Het is fijn te ontdekken dat er meer mensen zijn zoals jij die iets willen doen aan een rusteloos hoofd of leven. Door ervaringen te delen en vervolgens in stilte samen te zijn, ontstaat een soort collectieve energie die helend werkt. Dit sluit ook mooi aan bij het uitgangspunt van zenboeddhist Thich Nhat Hanh die mij inspireerde mindful te leven. Hij opende verschillende mindfulness centra over de hele wereld waar mensen op retraite konden gaan. Samen mediteren zorgde volgens hem voor een positieve beweging in de samenleving. Door op retraite te mediteren in een groep is heling en transformatie mogelijk. Ook ontstaat er ruimte voor vriendschap, vreugde en solidariteit. Met de energie van de groep op een retraite is het mogelijk weerstand te bieden tegen het individualisme van de moderne wereld en alle eenzaamheid die daarmee gepaard gaat.
4. Hoe begin je met mediteren?
- Introductiecursus bij een boeddhistisch instituut: het oudste boeddhistische instituut van Nederland, Maitreya, heeft goede cursussen om te leren mediteren.
- Dagretraite voor beginners: volg verschillende retraite dagen voor beginners waarbij je door een eigentijdse, ervaren leraar wordt begeleid op een fijne plek waar je tot rust komt.
- Handboek mediteren: ik wil je een boek aanraden geschreven door een monnik met heel veel ervaring. Het is toegankelijk geschreven en eigentijds: Word gelukkig als een boeddhistische monnik.
- Podcast over mediteren: de verhalen en interviews met boeddhistische leraren over de hele wereld hebben mij altijd geïnspireerd. Ik kan uren luisteren naar de persoonlijke verhalen van leraren zoals Jack Kornfield, Stephen Batchelor en Robert Thurman. Een aantal van hen en nog veel meer geweldige teachers kun je beluisteren via The Good Life Project.
- Online cursussen mediteren en mindfulness: ik houd zelf van fysieke ervaringen zoals retraites en cursussen. In een groep gelijkgestemde mensen is het makkelijker oefenen dan alleen voor je laptop. Mocht je niet de mogelijkheid hebben op pad te gaan, dan zijn de online evenementen van de Stichting Leven in Aandacht erg fijn. Hier leer je op een vriendelijke manier mediteren en bewust te leven.
5. Wat is het beste moment om te mediteren?
Die vraag wordt vaak gesteld tijdens de retraites die ik organiseer. Er is niet één moment, het is afhankelijk van jouw dagindeling. Er is wel een voorkeur om in de ochtend of avond te mediteren en dat heeft te maken met je mindset. Als je de dag begint met een ochtend meditatie kun je jouw mind voorbereiden op de dag die komen gaat. Door vanuit bewustzijn in je adem te komen geef je jezelf een ontspannen start van de dag. Je kunt de ochtend meditatie ook gebruiken om jezelf een boodschap te geven of een woord voor die dag te kiezen. Denk aan kernwoorden zoals dankbaarheid, geduld of zelfvertrouwen. In de meditatie neem je dat woord in gedachten en spreek je het uit tijdens de in- en uitademing. Hiermee zet je de ’toon’ voor de dag.
Mediteren in de avond heeft ook voordelen.
Het geeft je de mogelijkheid om alles van de dag een plek te geven. Alle drukte die je hebt ervaren of stress tijdens je werk komt weer tot rust tijdens een meditatie met aandacht voor je adem. Tijdens de retraites ervaren deelnemers diezelfde rust. Mensen kom toch vaak gehaast of vanuit de dagelijkse drukte in een meditatieruimte en moeten dan even ‘schakelen’ om de rust te vinden. Zo is het ook in de avond: na een dag vol afspraken, contacten, ontmoetingen en activiteiten kan een avondmeditatie de rust geven waar je zo naar verlangt.
Met een avondmeditatie bereid je je voor op een goede nachtrust.
Een drukke dag heeft vaak veel impact op je nachtrust. Ook als je ontmoetingen hebt met mensen die vervelend doen of nare emoties oproepen, is een ontspannen nacht erg moeilijk. Je blijft piekeren en soms ga je onbewust de hele nacht door met deze ervaringen. Door voor het slapen te mediteren leer je om te gaan met ingrijpende gebeurtenissen van de dag. Je ademt maakt je kalm en brengt je terug in de realiteit van je leven.
Ik mediteer graag ’s avonds om nare dromen te voorkomen.
Ik heb wel eens de neiging om mooie gebeurtenissen als vanzelfsprekend te zien en dat is het nooit. Zelfs kleine momentjes van vreugde, een sappige sinaasappel, kunnen me blij maken. Door te mediteren en stil te staan bij de mooie eenvoud van de dag word ik rustig voor het slapen gaan. Dat voorkomt ook nare dromen die me wakker kunnen houden. Oude herinneringen en emoties leiden nogal eens tot vervelende dromen en door te mediteren zorg ik voor een positief vertrekpunt in de nacht.
6. Hoe lang duurt een meditatie?
We hebben niet allemaal de ‘luxe’ om drie maanden op retraite te gaan. De monniken en nonnen hebben hun leven vaak zo ingericht dat ze weken, maanden of zelfs jaren kunnen mediteren. Dat is hun dagelijkse activiteit. Afgezonderd in een klooster of zelfs boven op een berg in een grot trainen ze dag en nacht hun geest. Met de verplichtingen die jij dagelijks hebt is dat niet mogelijk. Door tijdens een dag retraite te leren mediteren kom je erachter wat voor jou goed voelt. En daarna is het belangrijk te bepalen wat in jouw leven haalbaar is. Mocht je vaker willen oefenen, dan kies je voor en retraiteweekend of week, maar uiteindelijk is het vinden van een praktische tijdsbesteding wel zo belangrijk.
Tien minuten mediteren per dag is al heel fijn, bij voorkeur in de ochtend en avond.
Als je wil weten hoe eigentijdse monniken mediteren kun je de documentaire Modern Monks kijken. Dit is een interessant drieluik uitgezonden bij de boeddhistische omroep. Hoe gaan mensen zoals jij en ik om met mediteren en de zoektocht naar hun identiteit? Je kunt deze driedelige serie over passie, zingeving en mediteren online bekijken.
Het is fijn als je mediteren kunt integreren in je dagelijkse leven. Niet door lang op een matje te zitten, maar door te leren om vanuit aandacht te werken, eten, sporten en ontspannen. Tijdens mediteren train je jouw mind om zonder oordeel in het moment te zijn. Je richt je op je ademhaling en blijft in aandacht. Na een meditatie is dat niet zomaar voorbij. Het is de uitdaging om die ervaring door te voeren in je dagelijkse leven. Met aandacht de afwas doen en vanuit bewustzijn praten met je familie en vrienden bijvoorbeeld. Ook is het mooi om een aantal keer per dag stil te staan bij je ademhaling.
Die paar seconden bewustzijn maken een groot verschil in de keuzes die je maakt.
In het mindfulness klooster Plum Village waar ik op bezoek ben geweest, wordt dit dagelijks geoefend. Elke keer als er een bel klinkt, stopt iedereen met praten om drie diepe ademhalingen te doen. In het begin voelt dit een beetje vreemd, maar door het vaker te doen ervaar je de voordelen. Haal maar eens drie keer diep adem terwijl je dit leest. Zo geef je jouw brein een korte pauze tijdens het voortdurende mentale gebabbel. Een spier kan ook niet altijd gespannen zijn dus geef je mind ook voldoende rust. En adem is zoiets moois. Geef het de aandacht die het verdient. Meditatieleraar en wetenschapper Lorin Roche verwoordt het erg mooi:
Adem is een ononderbroken hartslag. Voel je thuis in dit eeuwige ritme. Adem gaat door je heen, in en uit. Adem is iets dat we gemeen hebben met de hele wereld.
meditatieleraar Lorin Roche
7. Is het belangrijk waar je mediteert?
Om te leren mediteren kun je het beste een plek kiezen die rustig is. Zorg ervoor dat je niet wordt afgeleid door teveel geluiden en apparaten. Als je genoeg ruimte in huis hebt, kun je een kamer inrichten met een klein persoonlijk ‘altaar’. Zet er kaarsjes neer, wierrook, een steen of foto die je inspireert en kalmeert en een plant of bloem. Leg dekens en kussens in de buurt en maak het daglicht zacht en gedimd. Houd het rustig qua inrichting en kleur. Heb je die ruimte niet, kies dan de meest stille ruimte in huis.
Als je eenmaal geoefend bent in meditaties wordt het steeds makkelijker om overal te mediteren.
Maar laat die uitdaging achterwege als je eerst wil leren mediteren. De eendaagse retraites organiseer ik ook op locaties waar de rust aanwezig is, het liefst dichtbij de natuur. Er mag best geluid zijn, dat kan inspirerend zijn om mee te oefenen, maar als start hoef je niet middenin de drukte te gaan zitten.
8. Wat doe je tijdens het mediteren?
Binnen het mediteren bestaan verschillende technieken. Het is afhankelijk van jouw karakter en wat je gewend bent welke techniek het beste werkt. Leraren uit Tibet, Vietnam, Frankrijk en Nederland hebben mij verschillende technieken geleerd:
- een vorm van zen meditatie waarbij je de aandacht richt op tellen in combinatie met je ademhaling
- mindfulness meditatie waarbij je het hele lichaam scant om je concentratie te bevorderen
- zittende meditatie waarbij je de zintuigen richt op een punt in de ruimte
- zit- of ligmeditatie waarbij je vanuit een thema in aandacht met het leven bent (of de dood)
- zit- en loopmeditatie gericht op het in- en uitademen
Door verschillende meditaties uit te proberen kom je tot een vorm die bij jou past. Het is ook prima om een variant te ontwikkelen die voor jou het beste werkt. Het effect van verschillende technieken is wetenschappelijk bewezen, maar het staat iedereen vrij een eigen, werkbare vorm te vinden. Maak het jezelf niet te moeilijk en begin…
De eerste stap om te leren mediteren is te gaan zitten en beginnen. Neem een ontspannen houding aan en observeer wat je gedachten allemaal vertellen. Welke stemmen hoor je in je hoofd en wat zeggen ze allemaal? Is het jouw stem of die van iemand anders uit het verleden? En is het waar wat je gedachten zeggen of iets dat onnodig negatief gekleurd is? Je gedachten observeren is een prachtige oefening om te merken dat jij niet je gedachten bent. De verhalen in je brein komen en gaan en dus hoef jij je er niet mee te identificeren. Je bent meer dan je gedachten.
Welke vorm je ook kiest, mediteren bestaat doorgaans uit drie fasen:
De ervaren monnik en meditatieleraar Gelong Thubten omschrijft ze als volgt:
- je hebt volledige focus op je ademhaling. Je bent niet meer verstrikt in je gedachten en volledig aanwezig.
- in deze fase dwalen je gedachten af en ben je opmerkzaam over deze dwaling. Dit is geen mislukking van de meditatie, maar juist een teken van ‘succes’. Je merkt immers op dat je bent afgedwaald en bent je hiervan bewust.
- vanuit de bewustwording keer je weer terug naar je ademhaling en word je opnieuw rustig en kalm.
In zijn boek ‘Word gelukkig als een boeddhistische monnik’ omschrijft Thubten mediteren als een voortdurend proces dat uit deze drie fasen. Het zijn drie onderdelen van mindfulness (opmerkzaamheid) die allemaal even belangrijk zijn. Door dit te trainen wordt je mind sterker en ontstaat er rust in je leven.
9. Wat is het grote voordeel van mediteren?
Thubten heeft jaren gemediteerd, ook langere aaneengesloten periodes, en weet als geen ander wat de meerwaarde is. In het begin was hij bang zijn sprankeling te verliezen en een suffe man te worden, maar al doende kwam hij erachter dat mediteren hem gelijkmoedig maakte.
Ik ben erachter gekomen dat mediteren je een frisse, levendige vreugde en energie kan geven waardoor je juist veel meer gedaan krijgt.
Monnik Gelong Thubten
Als je leert mediteren is stress niet langer je vijand, maar je vriend. Je verwelkomt stress in je leven als een oefening in aandacht en zelfkennis. Vanuit een rustige basishouding kun je stress op waarde schatten en jezelf telkens de vraag stellen: Is deze stress effectief of destructief? Welke handelingen passen bij dit moment en staat mijn reactie in verhouding tot de werkelijkheid? En handel ik vanuit liefde of angst? Stress is een prachtige uitnodiging om mindful te zijn en het moment zonder oordeel te beleven. Daarom is het belangrijk te leren mediteren om te leren omgaan met stress in plaats van te gaan mediteren als je er middenin zit.
10. En als het mediteren niet lukt?
Dat is een interessante vraag, kan mediteren mislukken? Als jij stilzit en je gedachten observeert, ben je aan het mediteren. Als je gedachten afdwalen en je merkt dat op, ben je ook nog steeds aan het mediteren. Keer terug naar je ademhaling en ga door. Ervaar je irritaties omdat je gedachten doorgaan en je steeds afdwaalt, dan is er nog steeds niets aan de hand. Ook die irritatie is een mooie observatie. Als je na twee minuten opstaat en de televisie aanzet, is het ook niet mislukt. Je hebt er immers een paar minuten aan besteed en een mini training gedaan.
Bereid je voor op het moeilijke zolang alles nog makkelijk is
Lao Zi (Chinees filosoof en meditatieleraar, 6e eeuw v. Chr.)
Je brein is gewend te denken, afleiding te zoeken, verveling uit de weg te gaan. Leren mediteren is daarom een heftige opgave. Een marathon loop je ook niet in één dag. Probeer het nog een keer en zet kleine stappen tegelijk. Zelfs als je achter de laptop even stopt met typen en drie keer diep adem haalt, oefen jij je meditatievaardigheden.
Lukt het niet meer om te gaan zitten en rust te vinden?
Gun jezelf dan beweging en andere vormen van meditatieve oefeningen. Wandelen met zintuigelijke aandacht voor geluiden, kleuren en geuren is eveneens een mooie oefening. De Vietnamese monnik Thich Nhat Hanh ontdekte de heilzame werking van meditatief lopen. Toen hij zelf in een depressieve fase zat, experimenteerde hij met een nieuwe methode. Hij maakte een combinatie van ademen en lopen en bracht ze in harmonie. Door zich te concentreren op de loopmeditatie nam de kracht van zijn hevige emoties af. Zo kon hij zijn persoonlijke pijn en wanhoop omarmen in plaats van weg te duwen (zoals hij vertelde tijdens een gesprek in zijn mindfulness klooster Plum Village op 25 juli in 2013).
Je kunt ook dichtbij huis mediteren: ga de tuin in.
De oude zenmeesters in Japan maakten van tuinieren al een meditatieve oefening die je terugziet in de minimalistische zen tuinen. En niet te vergeten ikebana, de meditatieve bloemsierkunt of kalligrafie, een vorm van kunst die boeddhisten gebruiken om te mediteren. Ook de thee- en sushimeesters in Azië kunnen alleen vanuit opperste concentratie hun werk doen, een vorm van mediteren in de keuken. Om te leren mediteren heb je geen kussen nodig.
11. De beste tips om te leren mediteren?
Ik heb mijn persoonlijke tips verzameld en inzichten uit de wetenschap en geschiedenis verzameld. Wees mild voor jezelf en vind een beoefening die bij je past. Dit zijn de belangrijkste inzichten om te leren mediteren:
- Meditatie is niet om te ontsnappen aan de maatschappij, maar om terug te keren naar jezelf en te zien wat er aan de hand is.
- Je leert mediteren door een korte retraite te volgen voor beginners, een goed handboek te lezen, online cursussen te volgen of video’s en podcast te kiezen.
- Als je de dag begint met een ochtend meditatie, kun je jouw mind voorbereiden op de dag die komen gaat.
- Met een avondmeditatie bereid je je voor op een goede nachtrust.
- Tien minuten mediteren per dag is al heel fijn, bij voorkeur in de ochtend en avond.
- Als je eenmaal bekend bent met mediteren, wordt het steeds makkelijker om overal te mediteren. Maar laat die uitdaging de eerste weken achterwege.
- Door verschillende meditaties uit te proberen kom je tot een vorm die bij jou past.
- De eerste stap om te leren mediteren is te gaan zitten en beginnen.
- Welke vorm je ook kiest, mediteren bestaat doorgaans uit drie fasen: aandacht, afdwalen en terug naar de aandacht.
- Mediteren geeft je frisse, levendige vreugde en energie waardoor je meer gedaan krijgt.
- Als je leert mediteren is stress niet langer je vijand, maar je vriend.
- Een marathon loop je ook niet in één dag. Probeer het mediteren regelmatig uit en zet kleine stappen tegelijk.
- Om te leren mediteren heb je geen kussen nodig.